
NAMA : I GEDE RISKY NUGRAHA WIDHI PRATAMA
NO : 27
KELAS : XII PEMASARAN 2
TAHUN PELAJARAN 2018/2019
PANGAKSAMA
Om
Swastyastu
Pangayubagia
uningayang titiang majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa duaning malarapan
pasuecan Ida, titiang prasida ngawangun makalah puniki. Asapunika taler majeng
ring ibu guru sane ngwantuin titiang, lan sawitra-sawitra makasami. Ring
makalah puniki titiang jagi ngewahas materi sane unteng ipun “tata kruna basa
bali”. Mogi-mogi makalah punika prasida maguna ring para pengwaca.
Lan wenten lali titiang nunas sinampura yening
wenten sane nenten patut ring pikayune sareng sami.
Om Santih, Santih, Santih Om
Pengawi
DAGING MAKALAH
Pangaksama................................................................................. i
Daging makalah........................................................................... ii
Sarga I Pemahbah
1.1
Latar Belakang......................................................................... 1
1.2
Rumusan Masalah.................................................................... 1
1.3
Tetujon..................................................................................... 1
Sarga II Wangsan Kruna
2.1
Kruna Aran.............................................................................. 2
2.2
Kruna Kriya............................................................................. 2
2.3
Kruna Kahanan........................................................................ 3
2.4
Kruna Wilangan....................................................................... 3
2.5
Kruna Pengentos...................................................................... 4
2.6
Kruna Pengarep....................................................................... 5
2.7
Kruna Pengiket........................................................................ 5
2.8
Kruna Katerangan.................................................................... 6
2.9
Kruna Pateket.......................................................................... 7
2.10
Kruna Paduwuhan................................................................. 8
2.11
Kruna Paneges....................................................................... 9
Sarga III Wangun Kruna
3.1
Kruna Lingga........................................................................... 10
3.2
Kruna Tiron.............................................................................. 11
3.3
Kruna Polah............................................................................. 12
3.4
Kruna Dwilingga..................................................................... 13
3.5
Kruna Satma............................................................................ 14
Sarga IV Pamuput
4.1
Kesimpulan.............................................................................. 15
4.2
Piteket...................................................................................... 15
Daftar pustaka............................................................................. 15
SARGA
I
PEMAHBAH
1.1
LATAR
BELAKANG
Kruna inggih
punika pupulan suara utawi wianjana sane ngawetuang arti. Pepalihan kruna
kapalih dados 2 soroh luirnyane :
A. Kruna
Basa Bali Nganutin Wewangsannyane (kedudukannya).
Manut
ring wewangsan ipun kruna basa bali kepaih dados solas soroh luirnyane :
1. Kruna
Aran ( kata benda)
2. Kruna Kriya ( kata kerja)
3. Kruna Kahanan (kata sifat)
4. Kruna Wilangan (kata bilangan)
5. Kruna Pengentos ( kata ganti)
6
. Kruna Pengarep ( kata depan)
7. Kruna Pengiket ( kata sambung)
8 Kruna Katerangan
9. Kruna Pateket
10.
Kruna Paduwuhan ( kata seru)
11.
Kruna Paneges
B. Kruna Basa Bali
Nganutin Wangunnyane
Manut ring wangunnyane kruna basa bali kaepah dados
limang soroh luinyane :
1. Kruna
Lingga
2. Kruna
Tiron
3. Kruna
Polah
4. Kruna
Dwilingga
5. Krtuna
Satma
1.2
RUMUSAN
MASALAH
1. Kudang
soroh pepalihan kruna?
2. Napi
teges kruna punika?
3. Kudang
soroh wangsan kruna punika?
4. Kudang
soroh wangun kruna punika?
1.3
TETUJON
Tetujon
ring makalah puniki kakaryanin inggih punika :
1. Mangda
para pamilet utawi sang pangwacen makalah puniki uning ring indik tata Kruna
Basa Bali.
2. Anggen
ngamahamang, ngidepang napi sane kaungguhang
SARGA II
WANGSAN KRUNA ( JENIS KATA)
Indik
wewangsan kruna ring palajahan basa bali masah ring basa Indonesia kepah dado
adasa, luiripun (1) kruna aran, (2) kruna kriya, (3) kruna kahanan), (4) kruna
wilangan, (5) kruna pangentos, (6) kruna pangarep, (7) kruna panyambung, (8)
kruna keterangan, (9) kruna sandang, (10) kruna paduuh
2.1 Kruna Aran
Saluiring
barang maderbe wasta, adan, utawi nama. Kata nama utawi kata benda ring basa
Indonesia. Istilah Baline kruna aran. Ring basa bali wenten kruna aran skala,
wenten kruna aran niskala.
1. Kruna
Aran Skala (kata benda konkrit/nyata)
Upami
: gunung, meja, kursi, dampar, sepatu, baju, sepeda, tanah, pulpen, kasur, tas,
kranjang, lemari, kaca, ember, dompet, capil/topi, bale, piring, panic, msl.
2. Kruna
Aran Niskala (kata benda abstrak/tidak nyata)
Upami
: angin, keneh, atma, ebo, dewa, suarga, neraka, munyi, leluhur, pesaur,
tatuek, rencana, pagligbagan, msl.
2.2
Kruna
Kriya
Kruna
kriya wiadin kata kerja inggin punika, kruna sane mapiteges nglaksanayang
pekaryan utawi prilaku. Kruna kriya puniki, ring lengkara kapilah dados
kekalih. Inggih punika :
Kruna
kriya marupa kruna tiron
1. Kruna
Kriya Lumaksana (kata kerja aktif)
Upami : majalan, nulis,
jumujung, ngandik, malaib, nyangkol, negul, mentil, ngoreng, msl.
2. Kruna
Kriya Linaksana (kata kerja fasif)
Upami : kakirim,
sinurat, tulisa, kandika, kaembot, adepa, aliha, gaena, kajekjek, msl.
Kruna
kriya marupa kruna lingga
Upami : jagur, sirep,
alih, daar, abut, goreng, butbut, juang, jemak, pentil, msl.
2.3
Kruna
Kahanan
Kruna
kahanan punika, nenten ja sios wantah kruna sane nerangang indik cihna wiadin
cirri kruna aran. Kruna basa baline sane mawiarsa kahanan utawi keadaan.
Upami
: endep, tegeh, jegeg, bagus, putih, bocok, bengkung, selem, sakit, seger,
jemet, lantang, bawak, nakal, linggah,
cupit, empet, bolong, msl.
2.4
Kruna
Wilangan
Kruna wilangan inggih punika kruna sane kanggen
nyinahang akidiknyane pupulan barang, sarwa maurip, miwah laksana pakaryan.
Kruna wilangan puniki kaepah dados makudang palihan
luire :
1. Kruna
Wilangan nyinahang barang/ketekan/tingakatan
Upami :
A. sa,
dua, telu, pat, lima, nem, pitu, kutus, sia, dasa
B. Salas,
roras, telulas, parbelas, limalas, nembelas, pitulas, peleketus, siangolas,
duangdasa.
C. Salikur,
dualikur, telulikur, patlikur, selae, nemlikur, pitulikur, ululikur,
sangalikur, telungdasa, msl.
2. Kruna
Wilangan Gebogan inggih punika kruna sane madue aran niri-niri utawi carane
nyambatang maseosan tur sampun ketah pisan kaanggen. Kruna wilangan puniki
ketah ipun kaucapang utawi kasambatang nganggen lengakra, nenten wilangan ipun.
Upami : selae, pesasur,
setiman, satak, telung benang, domas, seket, karobelah, samas, nembangsit,
satus, lebak, msl.
3. Kruna
Wilangan Panta
Upami : ekan (satuan),
dasan (puluhan), tusan (ratusan), peon (ribuan), yuta(jutaan), laksan (puluhan
ribuan, bengong (miliaran), keten/keti (ratus ribuan), ingel (ratus jutaan)
4. Kruna
Wilangan Pahan inggih punika kruna sane kasurat antuk angka, sakewenten kasurat
nganggen aksara.
Upami : atenga, atugel,
apahtelun, duapahliman, apahdasan, seprapat, sepenggal, msl.
5. Kruna
Wilangan Tan Janten inggih punika kruna sane nenten janten utawi nenten keni
antuk ngawilangin akeh nyane.
Upami : abedik,
acengit, abanjar, akecritan, liu, ombeh, adesa, abesik, aketek, begeh, agetul,
akikit, apasa, msl.
6. Kruna
Wilangan Papasten inggih punika kruna wilangan karahinin antuk kruna-kruna sane
wenten pakilitan ipun ring kruna wilangan soang-soang.
Upami : aijas, akatih,
aampin, abidang, alunggah, agebeng, abungkul, alembar, aukud, apasang, amuncuk,
akropak, acakep, ajumput, msl.
2.5
Kruna
Pangentos
Kruna pangentos pateh ring kata ganti sejeroning
basa Indonesia. Kruna pangentos kepah dados tigang soroh, minakadi :
1. Kruna
Pangentos Sang Kasiki
Sang kasiki wantah sang
sane mabaos, ring basa Indonesia kabaos kata ganti orang pertama.
Upami : a). kasar :ake, kai,
b). Andap : icang, iang, raga,
bena, wake
c). Madia : tiang, iraga, gelah, manira
d). Alus : titiang.
2. .
Kruna Pangentos Sang Kakalih
Sang kalih wantah sang
sane kairing mabaos (lawan bicara), ring basa Indonesia kabaos kata ganti orang
kedua.
Upami : a). Kasar : iba, siga, ente
b). Andap : cai, nyai, awake
c). Madia : ragane, jerone, atu, druene
d).
Alus :
iratu,ratu,cokorda,cokoratu, ida-ratu
3. Kruna
Pangemtos Sang Katiga
Sang katiga wantah sang
sane kabaosang, ring basa Indonesia kawastanin kata ganti orang ketiga.
Upami : a). Kasar : polone, bangsate, cicinge
totonan
b). Andap : ia
c). Madia : biangne, ajine, rakanne
d). Alus : ipun (Aso), ida, dane, raganne
(Asi)
2. 6 Kruna Pangarep (kata depan)
kruna
pangarep inggih kruna sane ngraketang kruna-kruna sane wenten ring sajeroning
lengkara, kruna pangarep punika tusing dadi atepang ring kruna diungkurne
ritatkala kasurat.
Upami
: 1). Andap : di ka, ba, I, teken, ban, uli
2). Alus : ring, ri, sajeroning, antuk/olih, saking.
2.7 Kruna
Pangiket (kata sambung)
Kruna
pangiket inggih punika kruna sane akanggen nyambung kruna-kruna utawi
lengkara sane pateh linggihnyane.
Upami
: 1). Andap : sawireh, krana, sakewala, yadin, yadiapin, tur, nanging, muah.
2). Alus : duaning,
santukang, riantuk, sakewanten, yadiastun,miwah, saha,utawi, samaliha, lan,
saha
2.8 Kruna Katerangan
Kruna
katerangan inggih punika kruna sane magenah ring ungkurin lengakara kanggen
nerangang indik genah utawi galah/dauh wicarane.
1).
Kruna Keterangan Genah inggih punika kruna sane kanggen nyambatang genah/tempat
Upami : daja, peken, carik,
kota, sekolah tukad, segara, paon, pura, taman, kantor, kantin, warung, rumah
sakit, wantilan,msl.
2).
Kruna Keterangan Dauh inggih punika kruna sane kanggen nyambatang galah utawi
waktu.
Upami : ibi, tuni,
semengan, dasa lemeng, peteng, sandikala, telun, busan, mara, tengai, poan,
sanja, jani, sia lemeng, abulan pitung dina, atiban, aminggu, msl.
2.9 Kruna
Pateket
Kruna
Pateket inggih punika kruna sane mawiguna kanggen negepin wasta, parap,
pesengan, utawi abiseka.
1).
Kruna Pateket Wasta inggih punika kruna sane mawiguna nyinahang wastan sang
sor(rakyat)
Upami : ni, I, luh, nengah, made, putu,
komang, ketut, wayan, nyoman, kadek.
2).
Kruna Pateket parab inggih punika kruna sane mawiguna nyinahang parab menak
soran (arya)
Upami : sang, si, ngakan, dewa, gusti,
3).Kruna
Pateket Pesengan inggih punika kruna sane mawiguna nyinahang pesengan menak
singgihan (brahmana, ksatria)
Upami : ida bagus, cokorda, anak agung
4).Kruna
Pateket abiseka inggih punika kruna sane mawiguna nyinahang bisekan sang maraga
dangacarya, guru jati, sulinggih, bhagawan, ida-sri, sri mpu, ida peranda.
2.10 Kruna
Paduwuuhan
Kruna
Paduwuhan inggih punika kruna sane
kanggen nihnayang rasa uawi pikayun I manusa minakadi rasa bangga, sedih,
demen, miwah sebet.
1). Tatuladan suawara
Upami : bur, dug,dar, cedar, swit, plak,
briak, briuk, tes, dor, dur, msl.
2).
Nyinahan Rasa
Upami : duh, aduh,
uduh, ah, beh, ih, memeh, dewa ratu, jah celuk, nah, wih, wuh, aruh, arah, beh,
msl.
2.11 Kruna
Paneges
Kruna
paneges kanggen negepin bebaosan pinaka paneges sane mawiguna paglengut baos
rikala mapitaken miwah sane lianan.
Upami : ya, ja sih, ke, te, ta.
SARGA III
WANGUN KRUNA
Wangun
kruna (bentuk kata) sane kebaosang iriki wantah napi sane kabaos bentuk
kata-kata sajeroning bahasa Imdonesia. Manut wangun ipun, kruna –kruna basa
Baline kapah dados :
3.1
Kruna
lingga
Kruna lingga inggih
punika kata dasar, inggih punika kruna-kruna basa Baline sane during polih
wewehan napi-napi. Kruna lingga puniki kepah dados limang soroh :
1. Kruna
lingga akecap
Upami : tas, jam, yeh,
nyuh, bah, tuh, poh, don, len, joh, boh, bok, mas, luh, nah, nyak, ron, duk
2. Kruna
lingga kalih kecap
Uapami : jani, jalan,
durus, belus, padem, ngajeng, jemet, belog, lengit, putih, api, jaran, mani,
lacur, bulan.
3. Kruna
lingga tigang kecap
Upami : sesapi, sepeda,
segara, sekoci, pedada, sengkala, cemara, prarai, babuang, keladi, cempaka,
bendere, celagi, buaya, kelinci.
4. Kruna
lingga petang kecap
Upami : liligundi,
kalimayah, katibangbung, kaliasem, kalialah, kalimantek, kalikukun,
celebingkah,
5. Kruna
lingga limang kecap
Upami : tambulilingan,
katiwawalan, katibubuan, kati mumulan, kalisasuan, tamureretan.
3.2
Kruna
Tiron
Kruna tiron inggih
punika kruna basa Baline sane sampun polih wewehan marupa pangater, pengiring,
sesalan, miwah angkepinipun. Ring basa Indonesia mawasta kata jadian, kata
berafiks, kata berimbuhan.
1. Kruna
tiron mapangater
Upami : majalan,
kakawin, prasida, swabhawa, pakayun, sakadi, susila,
2. Kruna
tiron mapangiring
Upami : ajaka, adine,
biune, jemakang, ajakin, dajanan, bajunin, rauhin,
3. Kruna
tiron maseselan
Upami : telapak,
sinurat, sumaur, gerigi, umatur.
4. Kruna
tiron jangkep
Upami : kawisesan, pakayunan,
kabudayan, sinarengan, panyumpenan, kenampekin.
3.3
Kruna
Polah
Kruna
polah inggih punika kruna-kruna sane kapolahang utawi kruna tetiron sane polih
pangater anusuara (N- : ny-, m-, n-,ng-)
1. Kruna
polah talawia (sane nganggen ny-)
Kruna sane mapangawit
(c, j, s) pacang dados (ny-)
Upami : cegut, cakcak,
sepak – nyegut, nyakcak, nyepak
Jemak, jagur, sikut – nyemak,
nyagur, nyikut
Sigit, celek, juang – nyigit,
nyelek, nyuang
2. Kruna
polah Ostia (sane nganggen m-)
Kruna sane mapangawit
(p,b) pacang dados – (m-)
Upami : pakpak, piler,
bang – makmak, miler, maang
Butbut, pukul,
pijet –mutbut, mukul, mijet
Bisbis, bekbek –
misbis, mekbek
3. Kruna
Polah Dantia (sane nganggen n-)
Kruna sane mapangawit
(d,t) pacang dados – (n-)
Upami : dingeh, diman,
duduk – ningeh, niman, nuduk
Tulis, tebek,
tunas – nulis, nebek, nunas
4. Kruna
Polah Kantia (sane nganggen ng-)
a. Kruna
sane mapangawit (g, k)npacang dados –(ng-)
Upami : gebug,
kajang,gasgas – ngebug, ngajang, ngasgas
b. Kruna
sane mapangawit suara (a, I, u, e, o) dados – (ng-)
Upami : alih, alur,
uwek – ngalih, ngilut, nguek
Egol, ogah, entut
– ngegol, ngobah, ngentut
3.4
Kruna
Dwilingga
Kruna dwilingga punika mawasta kata ulang. Duaning
asapunika, sane kabaos kruna dwilingga inggih punika kruna-kruna sane
lingganipun kapingkalih. Kruna dwilingga
puniki kepah dados limang soroh :
1. Kruna
Dwi Sama Lingga
Kruna dwi sama lingga
ingih punika kruna-kruna basa Baline sane linggane kaping kalihang, sajeroning
bahasa Indonesia mawasta kata ulang murni.
Upami : gede-gede,
cenik-cenik,- omang-omang, bagus-bagus, jelek-jelek, jegeg-jegeg
2. Kruna
Dwimaya Lingga
Kruna dwimaya lingga
masih ring kruna dwisama lingga, nanging yening ipun kabaos apisan nenten
maderbe arti.
Upami : kupu-kupu, kunang-kunang,
kapu-kapu, katang-katang, awig-awig.
3. Kruna
Dwisamatra Lingga
Kata ulang bunyi (BI),
kawastanin kruna dwisamatra lingga. Inggih punika kruna sane kapingkalih tur
polih pauahan suara
Upami : kecah-kecuh,
kitak-kituk, dengak-dengok, colak-colek, kecag-kecog,
4. Kruna
Dwi Purwa
Kruna dwi purwa inggih
punika kruna sane kecape ring arep kapingkalih saha masuara e(pepet)
Upami : sesate, lelima,
tetujon, bebaosang, sesari, geguritan, sesapi,
5. Kruna
Dwiwesana
Kruna dwiwesana inggih
punika kruna-kruna sane kecape ring ungkur kapingkalihang saha meweweh pangater
pa-
Upami : pacebur-bur,
paketel-tel, pakeber-ber, pakecog-cog, pakebyar-byar.
3.5
Kruna
Satma
Kruna
satma kanggen ngentosin istilah kruna dwibina lingga eka sruti, sane ring basa
Indonesia mawasta kata majemuk. Kruna satma inggih punika angkepan kalih kruna
sane ngwetuang arti anyar (asiki)
Kruna
satma kepah dados kalih soroh luirnyane :
1. Kruna
Satma Papadan (setara) inggih punika kruna satma sane madue linggih pateh.
a. Kruna
Satma Papadan Matungkalik
Upami : - meme – bapa - kemu-mai
- Peteng
–lemah - cerik kelih
b.
kruna satma papadan ngerasang arti
upami : berag-tegreg, putih sentak, selem
denges, peteng dedet, langsing lanjar, tegeh ngangklik.
2. Kruna
Satma Tan Papadan (tak setara) sinalih tunggil krunane nerangang kruna-kruna
lianan.
SARGA IV
PAMUPUT
4.1
Kesimpulan
Tata Kruna
punika akeh pisan wenten ring Bali, punika mawinan sepatutne kaplajahin
semangdane iraga sareng sinamian uning daging miwah pikeneh melajahin tata kruna
basa Bali.
4.2 Piteket
mangda
makalah puniki mawiguna tur kelaksanayang tata kruna mabasa bali.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar